A hmasain All India Radio Aizâwl lo ngaihthlatu zawng zawngte, chibai ka bûk a che u. Tun ṭumah hian ‘Mizo ṭawng ziah zawm leh ziah zawm loh chungchâng’ kan sawi dâwn a; a ziaha ziak lovin, ngaihthlâk tura a sawia kan sawi dâwn avangin grammar aṭanga technical deuh taka sawi a rem chiah dawn lo a; chuvangin, a lo ngaithlatu tâna hriat fiah a awlsam zâwk nân mawlmang të tëa sawi kan tum dâwn a ni.
Kan thu sawi tur a fiah deuh theih nân ṭawng nih phung chi hnih, ‘poly-syllabic’ an tih leh ‘mono-syllabic’ an tih hi täwi tëin han sawi fiah hmasa lawk ila. Mi thiamte chuan ṭawng hi chi hnihah an ṭhen phawk a, pakhat chu ‘poly-syllabic’ an ti a, pakhat leh chu ‘mono-syllabic’ an ti a. ‘Poly-syllabic’ chu thu lam rik khat (syllable pakhat) mahnia awmze nei lo, ziah zawma thu mal awmze nei ni ta chauh ang chi hi a ni a; Sâp ṭawng kan tih ang chi hi ‘poly-syllabic’ huanga mi a ni a. Entir nân_Sâp ṭawnga ‘intellectual’ tih thu malah hian thu lam rik (syllable) mal mal, ‘in’ leh ‘tel’ leh ‘lec’ leh ‘tual’ tihte hi a mal malin ziak hrang ta ila, mahni ṭheuhin awmzia an nei lëm lo ang a, ziah zawma ‘intellectual’ tih a nih hian thu mal awmze nei a ni ta chauh a ni. Hetiang hi a nih avangin ‘poly-syllabic’ kàl phung, Sâp ṭawngah te hi chuan thu lam rik khat (syllable pakhat) âia tam ziah zawma thu mal chher, ‘compound word’ an tih hi a tam hle a ni.
Mizo ṭawng erawh hi chu Sâp ṭawng nen a inang lo a, ‘mono-syllabic’ huanga mi a ni thung a. Kan thu lam rik khat (syllable pakhat) hian (a mala mahnia awmze nei lo chu awm ve bawk mah sela) mahniin awmze hrang an nei nghal deuh vek a. Entir nân_Sâp ṭawng thu mal kan sawi zawh tâk chiah, ‘intellectual’ tih tlukpui sawi nâna Mizo ṭawnga kan thu hman chu ‘mi fing, mi thiam’ tihte a ni a. Heng thu inkawpah hian ‘mi’ hi ziak hrangin, ‘fing’ leh ‘thiam’ hi ziak hrang ta bawk ila, mahni ṭheuhin a malin awmzia an nei vek a; chuvangin, a tlukpui sawina kha Sâp ṭawngah ziah zawmin thu mal ni mah sela, Mizo ṭawngah chuan ‘mi fing, mi thiam’ tihte hi ziah zawm a ngâi ve ta lo a. Hei vang hian Sâp ṭawng thu mal tlukpui sawi nâna Mizo ṭawnga kan thu lo hman ve ṭhin hi Sâp ṭawngah ziah zawmin thu mal pakhat ni mah sela, Mizo ṭawngah erawh chuan ziah zawm ve kher loh chi hi a tam ta thung a ni.
Chutih rual erawh chuan hnam püite angin Mizote hi chuan kan ṭawngah hian thu mal kan ngah ve lo a; chuvangin, kan thu mal neih sa tlëm të hi kan hmang daih zai lo thei lo a. Kan ṭawng kàl phung anpui, ‘mono-syllabic’ kàl phung ṭawng dangte ang lo takin kan thu mal neih sa pakhat âia tam ziah zawmin thu mal dang kan chher belh ta mai ṭhin a. Chu vang chuan a mala mahnia thu mal awmze hrang nei ni si kha a chânga ziah hrana, a chânga thu mal dang nena ziah zawm ngâi lawi si ang chi hi kan ṭawngah hian a tam ve phah ta a. Chûng chu a mala ziah hran a ngaih hun leh thu mal dang nena ziah zawm a ngaih hun kha kan hriat fiah hle loh chuan kan thu ziah khan awmzia a nei lo hial emaw, kan sawi tum loh awmze dang emaw a kâwk daih thei ṭhin a. Chutianga kan thu mal kan ziah hran leh kan ziah zawmina awmze dang a kawh danglam theih dan chu täwi të tëin, a mâwlmang thei ang berin han târ lang ila.
1. Pakhatnaah chuan ‘thu bet’ ti-a kan sawi mai ‘affix’-ina kan thu ziaha awmzia a neih dan hi han hi bih hmasa ila:
1) Entir nân– thu hma bet (prefix)-a kan hman ‘in’ hi han en hmasa ta ila, hei hi verb thu mal ‘dêng’ tiha kan behtir chuan ‘indêng’ tih a ni a. Hetianga kan ziah zawm hi chuan lehkhaden khelh chungchâng kan sawina te a ni thei a, “Mi ṭhenkhat chu office-ah an indêng ṭhin,” tia kan sawinaah tea verb-a kan hman ṭhin hi a ni a. Amaherawhchu, ‘in’ leh ‘dêng’ hi ziah zawm lova ‘in dêng’ tia a hranga kan ziah erawh chuan, ‘in’ hi a lam rîk dan danglamin, a awmzia pawh a danglam daih ṭhin a, ‘suma thil dêng’ ang chi kan sawina te a ni thei a, “Chhang in dêng elo?” tih ang chi ṭawngkam hi a ni daih thei a ni.
2) Chu lo lehah chuan thu hnung bet (suffix)-a kan hman ṭhin ‘ah’ hi han en ve leh ta ila, hei hi noun thu mal ‘iptepüi’ tiha kan behtira ‘ipetepuiah’ tia kan ziah zawm chuan, ‘iptepuiah’ tih hi thil awmna hmun te, thil dahna hmun te kan sawina ṭawngkam (adverb of place) a ni ṭhin a, “Iptepuiah khan ka chempüi chu a awm,” ti-a kan sawina ang chi ṭawngkamah te hian hman ṭhin a ni a; amaherawhchu, noun thu mal ‘iptepüi’ tih leh ‘ah’ hi inzawm lovin, ‘iptepui ah’ tia kan ziah hran erawh hi chuan a kawh a dang daih a. Hetianga a inzawm lova kan ziah hi chuan ‘ah’ hi ‘ak’ modified form niin, “I ipetepüi ah chu a va lian ve,” ti-a kan sawina ang chi ṭawngkamah te hian hman a ni ta ṭhin thung a ni.
Tichuan, tuna kan han sawi tâk aṭang khan Mizo ṭawngah hian a ziah dan sipel inang leh a rîk dan inpâwl tak ni si, ‘thu hma bet’ (prefix) leh ‘thu hnung bet (suffix)-a hman chi leh, thu mal an nih anga ziah hran ngai chi kan neihte hi, thu mal dang nena kan ziah zawmnaah leh a mala kan ziah hrannaah an awmzia a danglam daih ṭhin tih a lang thei ta a. Chuvangin, kan thu ziahah Mizo ṭawnga ‘thu hma bet’ (prefix) leh ‘thu hnung bet’ (suffix) kan neihte hi kan hriat chìan a, ziah dan dik taka kan ziah a pawimawh êm êm a ni.
2. Pahnihnaah chuan compound word kan neih zinga kan ‘noun’ thu mal ṭhenkhat hi han bih leh ila:
1) Entir nân–‘tar’ tih hi noun thu mal a ni a, ‘mit’ tih pawh hi noun thu mal bawk a ni a. Heng noun thu mal pahnih hi a inzawm lova ‘tar mit’ tia kan ziah hran chuan ‘mit’ hi khaw hmuh nâna kan hman, kan taksa pêng pakhat kan sawina a ni a, ‘naupang mit, ṭhalâi mit, pitar mit, putar mit...adt.’ tih ang chi kan sawina hi a ni ṭhin a. Amaherawhchu, ‘tar’ tih leh ‘mit’ hi inzawmin ‘tarmit’ ti-a kan ziah zawm erawh chuan, heta ‘mit’ hi mahnia mal dina thu mal awmze hrang nei kha a ni tawh lo a, naupangin emaw, pitar leh putar emaw pawh-ina khaw hmuh fiah nâna an taksa pênga an bun leh an vuah ṭhin ang chi kan sawina a ni ta thung a ni.
2) Chu lo lehah chuan ‘talhtum’ tih hi han en ve leh ta ila, ‘talh’ leh ‘tum’ hi kan ziah zawm chuan mi vuak nân emaw, ran talh nân emawa kan hman ṭhin, hmanrua kan sawina a ni a, “Min vuak a tum a, talhtum a rawn lek uaih mai,” ti-a kan sawinaa kan hmanraw chelek ang chi kan sawina hi a ni a. Amaherawhchu, ‘talh’ leh ‘tum’ hi a hrangin, ‘talh tum’ tia a inzawm lova kan ziah erawh chuan awmze dang a kâwk daih thung a. Kan ran talh tum ang chi kan sawina niin, “In ui talh tum chu a va la te ve!” ti-a kan sawina ang chi hi a ni ta thung a ni.
3. Pathumnaah chuan compound word kan neih zinga ‘adjective’ thu mal kan neih ṭhenkhat hi han bih leh ila:
1) Entir nân–‘thinchhia’ tih hi han en ila, hei hi kan ziah zawm chuan mi miza leh an nih phung kan sawina thu mal a ni a, ‘zâidam’ thu ep niin, ‘mi thinchhia, nu thinchhia, pa thinchhia...adt.’ kan tih ang chi ṭawngkama mi nih phung kan sawi fiahna ṭawngkam ang chi hi a ni ṭhin a. Amaherawhchu, heta ‘thin’ leh ‘chhia’ hi inzawm lovin, ‘thin chhia’ tia kan ziah hran erawh chuan ‘thin’ hi mihring taksa pêng pakhat kan sawina a ni daih a, chu kan taksa pêng ‘thin’ chu a chhiat thu kan sawina a ni a, “Thin chhe tawh chu tih dam leh a har,” tia kan sawina ang chi ṭawngkamah te hman ṭhin a ni ta thung a ni.
2) Hei bâkah hian ‘suaksual’ tih hi en ve leh ila, hei hi kan ziah zawm chuan mi nih phung kan sawina thu mal bawk a ni leh a, ‘fel’ thu ep niin, “Mi suaksual tak a lo ni,” ti tein kan sawi ṭhin a ni. Amaherawhchu, heta ‘suak’ leh ‘sual’ hi a hrangin, ‘suak sual’ tia a inzawm lova kan ziah erawh chuan ‘suak’ hi verb niin, ‘sual’ hi adverb a ni ang a, fian hmanga thil kan han suah a, kan suah tum loh zâwk kan suah palh avanga kan ‘suah sual’ thu kan sawina ang chi hi a ni ang a, “En lovin ka suak a, ka suak sual palh,” kan tih ang chi ṭawngkam hi a ni thung dâwn a ni.
4. Pali-naah chuan compound word kan neih zinga ‘verb’ thu mal kan neih ṭhenkhat hi han bih ho leh ila:
1) Entir nân–‘chap’ leh ‘chàr’ hi a hranga ziak lovin, ‘chapchàr’ tia kan ziah zawm chuan verb thu mal a ni a. Eng thu-ah emaw leh eng thilah emaw mi kan va chachhuah sak ang chi kan sawina ṭawngkam a ni a, “An inah ngei kalin ka va chapchàr alawm!” tia kan sawina ṭawngkam ang chi hi a ni a. Amaherawhchu, heta ‘chap’ leh ‘chàr’ hi inzawm lova kan ziah hran erawh chuan, ‘chap’ hi ‘vahchap’ kan sawina noun niin, ‘chàr’ hi ‘châr’ modified form a ni a. Ziah zawm loha ‘chap chàr’ tih chu chap chàr lai, lo hàl theih tawh, vahchap rò lâi kan sawina noun phrase niin, “Chap chàr àwl lèn lâiin kût an hmang ṭhin,” tia kan sawina ṭawngkam ang chi hi a ni ta thung a ni.
2) Chu lo lehah chuan ‘mangang’ tih hi han en ve leh ila, hetah hian ‘mang’ leh ‘ang’ hi ‘mangang’ ti-a kan ziah zawm chuan verb atân tea kan hman ṭhin thu mal a ni a. ‘Thlabâr, thlaphâng’ tih sawina lam hawi ṭawngkam a ni a. Khawi lâiah emaw râlin nunauho kha an lo hual bet a, “An mangang tak zet a ni,” tih thu kan sawina ang chi ṭawngkam hi a ni a; amaherawhchu, ‘mang’ leh ‘ang’ hi a inzawm lova ‘mang ang’ tia kan ziah hran erawh chuan, ‘mang’ hi mumang kan sawina niin, ‘ang’ hi anpui lam hawi kan sawina a ni a, ‘mumang ang’ tihna a ni ang a, “Ka damdawi eiin min ti vài ruai reng a, mang ang ruai maiin ka awm,” ti-a kan sawina ang chi ṭawngkam hi a ni thung dâwn a ni.
Aw le, khâng kan han sawi tâk tlëm të aṭang chauh pawh khan Mizo ṭawnga ‘thu hma bet’ leh ‘thu hnungbet’ kan neih te, kan thu mal hrang hrangte hi kan ziah zawm leh kan ziah hran hian awmze hrang daih an kâwk ṭhin tih a lang thei ta a. Chuvangin, ṭawng hmang thiam tak emaw, thu thiam tak emaw kan lo ni a nih pawhin, ṭawngkâa kan thu sawi ang chi kha ziaka kan dahnaah hian Mizo ṭawng ziah dan dika kan ziah hi a pawimawh êm êm tih a lang ta a. Ziah dan dik lova kan ziah avanga kan thu ziahin kawh dang a neih theih dan, entirna pakhat chauh han târ lang leh lawk ila.
1) ‘Mitin’ tih leh ‘mi tin’ tihah hian ‘mit’ leh ‘in’ hi kan ziah zawm chuan, “Ka mitin khua a hmu fiah lo,” tia kan sawina ang chi ṭawngkam hi a ni ang a; amaherawhchu, ‘mi’ hi ziak hrangin, ‘tin’ hi a hranga kan ziah bawk chuan, ‘mi tin mi tang’ kan tih ang chia ‘mi tin’ tih ang chi kan sawina niin, “Kan inneihnaa lo kal turin mi tin kan sâwm a che u,” kan tih ang chi ṭawngkam hi a ni thung dâwn a ni.
Hetiang hian, Mizo ṭawnga kan thu malte hian kan ziah dan azirin awmze hran daih an nei thei ṭhin a. Ziah dan dik lova kan ziaha, a inzawm lo tur kan ziah zawm emaw, a inzawm tur kan ziah zawm loh emaw chuan kan thu ziah khan awmzia a nei lo emaw, awmze dang daih emaw a kâwk thei ṭhin a. Chuvangin, thu ziak mi chuan a ṭawngkam thiamna ringawt emaw, a thu thiamna ringawt emaw kha a duh tâwk mai tur a ni lo ang a; a ṭawngkam thiamna leh a thu thiamna chu ziaka mi chhìar tura a dah chhuahah khan, ziah dan dika a ziah a pawimawh ta a ni.
Ṭawngkaa a sawia kan sawinaah hi chuan kan thu sawi kha benga ngaihthlak a nih avangin, ziaka chhiar nen a inang lo a. A ziaha kan ziahah hi chuan kan ziah dan khan kan thu ziah kha a awmzia a khawih danglam thei em em a. Entir nan–“Saw saw bia la, mi fel tak a nih saw,” tih thu ziah turah, ‘bia la’ tih hi ziah zawm loh tur a nih laiin ‘biala’ tiin ziah zawm ta ila, a lo chhiartu chuan, “Saw saw biala, mi fel tak a nih saw,” tiin a chhiar daih mai dawn a ni. Hetiang hian ziah zawm tur leh ziah zawm loh turte, a dik lova kan ziah chuan kan thu ziah kha a awmzia a khawbaw zo vek thei ṭhin a ni.
Mi ṭhenkhat chuan Mizo ṭawng ziah dan dik han sawi a, miin grammar aṭanga ziah dan dik an han sawi fiah te hian an lû an lo thin khum a, an lo ner khum nghal ngawt mai ṭhin niin a lang a. “Miin kan thu sawi tum an hriat thiam a, an chhiar dik theih chuan a tâwk mai,” te an tih khum mai ṭhin a; hetiang zâwng hian thu lain, a dik lo zawngin mi rilru hruai pèn an tum fo ṭhin niin a lang a. Nimahsela, a awmzia hre tura mi’na an lo chhiar dik chawp a ngaih tawh chuan, chu thu ziah chu Mizo ‘thu leh hla huangah’ a kalh a kim lo a, a hmêlhem sa der tawh tihna a ni ṭhin zâwk a. Mite’na an lo chhiar dik chawp ngâi a, dik mang lova thu ziah âi chuan, chhìar sùal awm lo tura a dika ziah thiam hi a ṭha êm êm zâwk a ni.
‘Ziak mi’ kan tih zingah hian thu thiam dan inchen rau rauah pawh, ziah zawm leh ziah zawm loh tur hre mumal lova, ziah dan dik lova ziak mai mai ṭhinte thu ziah âi chuan, ziah zawm leh ziah zawm loh tur hriaa, grammar dik thlapa thu ziak thiamte thu ziah hi chu chhìar a nuam bik a, an thu leh hla pawhin mi a hneh awl bik ṭhin a ni.
Kohhran hrang hrangin lehkhabu leh thu kan chhuah ṭhinah te, pawl hrang hrangina thu kan chhuahah ṭhin te, chanchinbu hrang hrangin ziaka thu kan theh darh ṭhinah te, social media lama thu kan ziah ṭhinah te hian Mizo ṭawng ziah danah mi tam tak kan kaihruai thui hle thei a. Chuvangin, henga ziaka thu kan chhuah ṭhinah hian tute pawhin Mizo ṭawng ziah dan dik hi ngâi pawimawh ila, ziah zawm tur leh ziah zawm loh turte hre chiangin, ‘Kan theih ang tâwka ulukin Mizo ṭawng hi a dik thei ang berin i ziak ṭhin ang u’ tiin ngaithlatu zawng zawngte ka han sawm che u a ni e.
Ka läwm e.
0 Comments